8. Ijitoak eta beste gutxiengo kultural batzuk
Aurrekariak
Urteko txostenaren atal honetan Arartekoak ijitoen inguruan bideratutako jardueren berri eman nahi dugu.
Krisi ekonomikoaren egoera talde ahulenei eragiten ari da. Talde horietako bat ijitoak dira. Talde horrek pairatu duen bereizkeriak haien gizarteratzea eta laneratzea bultzatuko duten, haurren hezkuntza-hobekuntzaren alde diharduten eta behar bezalako egoeretan etxebizitza bat eskuratzeko aukera ematen duten politika publikoak behar ditu. Gutxiengo kulturaltzat jotzeak, gainera, haien kultura eta gizarte- eta politika-izaerako partaidetza sustatzea dakar. Hortaz, haien gizarteratzearen aldeko borondate irmoa behar da.
Sektore publikoaren laguntzarik ezak, ordea, gizarteratzeko prozesua zailtzen du pairatzen duten bereizkeriagatik eta nozitzen dituzten desberdintasunengatik. Ijitoek zailtasun handiak dituzte etxebizitza bat eskuratzeko, lan bat bilatzeko edo kalitatezko hezkuntza bat jasotzeko.
Europar Batasunak eta Europako Kontseiluak azken urteotan txostenak egin eta estrategiak proposatu ditu egoera hori zuzentzeko. Horretarako, hurbilen dauden herri-administrazioen, udalen, aldundien eta Eusko Jaurlaritzaren lankidetza behar da. Diagnosiak egiten eta neurriak proposatzen aurrera egin bada ere, eragile publikoen borondate irmoa hartzeke dago aipatu bideak abian jartzeko eta, nahitaez, horiek gauzatzeko beharrezko finantzaketa bideratzeko.
Jorratzeke dagoen beste alderdi bat da gizartearen gehiengoak dituen estigmei eta aurreiritziei aurre egiten dieten arduradun publikoen eta gainontzeko eragile publiko eta sozialen aldetik jarrera irmoa mantentzea. Ijitoen inguruko adierazpen orotan kontuan hartu beharko litzateke pairatu duten jazarpena eta egindako kalteak. Estigmen jarraitzeak talde honen aurrerapena eta gizarteratzea zailtzen du, gutxiengo kultural diren aldetik, oraindik ere arbuioak, bereizkeria eta haien premien erantzunik eza pairatzen baitituzte.
1. Kexarik aipagarriena
Aurten jaso ditugun kexek erroldan izena emateko zailtasunekin eta izaera ekonomikoko gizarte prestazioen etetearekin dute zerikusia. Halaber, etxebizitza bat eskuratzeko zailtasunari buruzkoak ere jaso ditugu. Azpimarragarrienak komentatuko ditugu:
1.1. Erroldan izen-ematea ukatzea
Abanto-Zierbenako Udalak ez zion utzi ijito familia bati udal erroldan izena ematen. Familia hori Santa Juliana auzoan bizi zen haren seme-alabekin. Joan den urteko txostenean jarduera horren eta bideratu genuen ebazpenaren berri eman genuen. (2011ko abenduaren 15eko Arartekoaren ebazpena. Horren bidez, Abanto-Zierbenako Udalari gomendatzen zaio erroldan inskriba dezan Santa Juliana auzoan bizi den familia bat.
Urte honetan udalak erroldan izena eman die, hortaz, gure esku-hartzea amaitu dugu.
1.2. Eduki ekonomikoa duten gizarte prestazioen etetea
Aurten diru-sarrerak bermatzeko errentaren prestazioa eteteko prozedurak familia ijito batzuei eragin die Bilboko Udaltzaingoaren txosten baten ondorioz. Udaltzaingoak, erasoak eta pertsona batzuen atxiloketak hizpide zituen gertaera baten ostean, ikerketa bat abiarazi zuen diru-sarrerak bermatzeko errentaren prestazioa jasotzeko araudian xedatutako baldintzen betetzearen inguruan. Lanbidek, txosten hori jaso ostean, familia batzuei prestazio ekonomikoak eten zizkion. Jasotako informazioa aztertzean egiaztatu ahal izan dugunez, eragindako batzuk betebeharrak urratu zituzten, kasu batzuetan araudi berria aplikatzearen ondotik, baina diru-sarrerak bermatzeko errentaren titular izateko baldintzak betetzen jarraitzen zuten. Hala, Lanbideri espediente hauetan etete-egoera mantentzearen inguruan erakunde honek duen kezka helarazi diogu. Eteteko prozeduraren hasiera zigor-ondorioak izan ditzakeen gertakari batekin lotuta zegoen, baina ez du eraginik diru-sarrerak bermatzeari buruzko araudian. Ez da ohikoa prestazio ekonomikoen espedienteen berrikuspenak udal bateko segurtasuneko zinegotziaren txosten batekin hastea. Gainera, Lanbidek diru-sarrerak bermatzeko errentaren prestazioaren ordainketa eten zuen aldez aurreko entzunaldirik eman gabe. Diru-sarrerak bermatzeko errentaren prestazioaren etete-egoera mantentzea eskubidearen titular izateko baldintzen urraketan oinarrituta egon beharko litzateke, 147/2010 Dekretuaren 9. artikuluan xedatutako baldintzen urraketan hain zuzen. Aurreko dekretuaren 46. artikuluak hauxe ezartzen du: ”Diru-sarrerak bermatzeko errenta etetea eragin zuten arrazoiak desagertutakoan, foru-aldundiak, ofizioz edo alderdi batek eskatuta, egiaztatu egingo du une horretan prestazioa ordaintzeko baldintzak gertatzen ote diren eta, hala badagokio, prestazioaren zenbatekoa ezarri. Horretarako, dekretu honetako 53., 54. eta 55. artikuluetan aurreikusitako prozedura-arauak aplikatuko dira”. Era berean, 147/2010 Dekretuaren 9.3. artikuluak baldintzen artean ezartzen du baliabide nahikoak ez edukitzea.
Familia hauek ez dute baliabide nahikorik legezko xedapen horren babesean, beraz, prestazioaren titularrak izateko baldintzak beteko lituzkete. Lanbidek emandako informazioak ez ditu biltzen dituzten baliabide ekonomikoei buruzko datuak, alegia, ez dago jasota baliabide ekonomiko nahikoak dituztenik. Hainbat ibilgailuren jabetza izatea ondarearen balioa zehaztean kontuan hartu beharra dago, 147/2010 Dekretuaren 23. artikulua eta hurrengoak, baina ez, ordea, ondare nahikoa dutela ulertzeko presuntzio moduan, horien balioa aintzat hartuta.
Gure iritziz, betebeharren urraketek ondorioak izan behar dituztela alde batera utzita, bai zigortzeko prozeduran, bai etetearen iraupenean (147/2010 Dekretuaren 45. artikuluan xedatzen den moduan), familia horiek diru-sarrerak bermatzeko errentaren titular izateko baldintzak betetzen ez badituzte bakarrik ukatu dakieke prestazioaren berrabiarazpena.
Azkenik, adierazi genuen ebazpenak zehatzagoak izan behar izan zirela eta diru-sarrerak bermatzeko errentaren prestazioaren titularrak izateko baldintzak zergatik betetzen ez diren arrazoiak behar bezala ezarri behar izan zirela. Garrantzitsua da ijito herriko familiak direla gogoraraztea. Herri horrek historikoki bereizkeria eta gutxiespena pairatu du, oraindik ere oso nabaria dena haien kideen zein haien gizartearen artean. Era berean, oso garrantzitsua da haien kideetako asko gizarte bazterkeria egoeran daudela. Diru-sarrerak bermatzeko errentaren prestazioaren titular izateko baldintzak betetzen ez dituztela ebatzi izana, beraz, oso justifikatuta egon behar da, nahasteak ez sortzearren. Gure ustez, kasu hauetan emandako ebazpenetan ez da ageri legezko justifikazio argirik prestaziorako eskubidea ez berrabiarazteko arrazoia azaltzeko. Oraindik ez dugu Lanbideren erantzuna jaso, aurreko balorazioa helarazi bagenion ere.
1.3. Bidegabe jasotako zenbatekoak erreklamatzea
Bizkaiko Foru Aldundiak 36.244,24 euro itzultzeko eskatzen zuen kexa bat izapidetu dugu. 5 kideko familia batek 3 urte baino gehiagotan diru-sarrerak bermatzeko errenta gisa jasotako zenbatekoa zen. Foru aldundiak, Bilboko Udaleko kontrol eta ikuskapenerako bulegoaren txosten baten ostean egiaztatu zuen familiak azoka txikian lan egiten zuela eta, hortaz, ulertu zuen famili horrek zituen diru-sarreren berri emateko duen betebeharra ez zuela konplitu. Erakunde honek haren balorazioa Bizkaiko Foru Aldundiari helarazi zion eta bertan adierazi genion, familia horrek hileroko diru-sarreren zenbatekoa jakinarazteko betebeharra konplitu ez badu ere, egoera horretatik ezin dela ondorioztatu diru-sarrera nahikoak izan dituenik eta diru-sarrerak bermatzeko errentaren jasotzaile izateko baldintzak betetzen ez dituenik.
Gure ustez, 36.244,24 € eskatzea jarduera ekonomiko bat burutzen dela jakin izan ondoren diru-sarrerak bermatzeko errentari egokituko litzaiokeen kopurua gainditzen duten etekinak jasotzen dituela bermatu izan gabe egozten zaizkion gertakariekiko desorekatua da. 18/2008 Legeak eta 147/2010 Dekretuak ez dute ezartzen betebeharren urraketak behar ez bezala jasotako kopuruak itzultzeko beharra dakarrenik, beraz, urraketa horrek diru-sarrerak bermatzeko errenta gisa jasotako kopuruak itzultzeko beharra dakarrela ulertzean aipatutako araudiak xedatu duena baino harago joan da. Beraz, familia horrek salmenta ibiltariarekin lortutako diru-sarrerak egiaztatu beharko lirateke eta, egin ondoren, diru-sarrerak bermatzeko errentaren prestaziorako eskubidea izaten jarraitzen duen aztertu, prestazioaren edozein modalitatetan, osorik edo dagozkion deskontuekin.
1.4. Taldeari eragiten dioten eta beste arlo batzuetan –zehazki, hirigintza arloan– izapidetutako kexak; jarduerak narriadura pairatzen duten auzoetan
Abanto-Zierbenako Santa Juliana auzoa: Arartekoaren ebazpena, 2010eko irailaren 20koa, auzokide talde batek aurkeztutako erreklamazioari buruzkoa. Bertan, Abanto-Zierbenako Santa Juliana auzoak gizarte eta hirigintzaren aldetik duen egoera eskasa agerian jarri zuten.
2011ko txostenean, egin genuen jarraipena eta Abanto-Zierbenako Udalaren erantzuna aipatu genituen. 2012ko uztailean, Etxebizitza Sailak txosten bat bidali digu. Bertan Abanto-Zierbenako Hiri Antolamendurako Plan Orokorraren behin betiko onarpena jaso da. HAPO horrek plan partzial baten bitartez aurrera eraman behar den Santa Juliana auzorako sektorea aurreikusten du.
Horrez gain, Santa Juliana sektorearen aurretiko azterlana idazteko zenbait jarduera burutu dira udalarekin eta Bizkaiko Foru Aldundiarekin koordinazioan eta lurraren eta lurzatien egoerari buruzko informazioa bildu da. Une horretan eremu horren antolamendu xehatuaren proposamena egon badago. Sortu den eragozpenetako batek HAPOren zehaztapenak aldatzea eragin dezake. Horregatik, adierazi da lau urteko epea behar dela urbanizazio eta eraikuntza obrekin hasteko beharrezkoak diren agiri guztiak lantzeko. Halaber, txostenak dio udalak bizigarritasunaren baldintzak eta zerbitzuak mantentzea xede duen esku hartzeko plan bat berehala egin behar duela, eta erabateko biziberritzearen hirigintza jardueren aurrekoa. Herritarren partaidetzari dagokionez, sailak egokitzat jo du Plangintzaren Kontseilu Aholkulariaren bidez auzotarren iritzia bermatzeko proposamena. Edozelan ere, eraitsi beharreko etxebizitzetan legez bizi diren pertsona guztiei berriro bizilekua emateko eskubidea bermatzeko interes publikoarekin bat dator. Ondorioz, gailendu behar dugu gizarte- eta hirigintza-izaerako biziberritze prozesua aurrera egiten ari dela, horretarako behar diren antolamendu planak adosteak eta egiteak dakarren denbora luzea izan arren.
1.5. Etxebizitza-premia
Etxebizitzak hustearen ondorik ostatu ibiltarietan –adibidez, furgonetak– bizi diren EAEko ijito familien etxebizitza-premia hizpide duten kexak jaso ditugu aurten. Adingabeak haien kargura dituzten familiak dira eta, ondorioz, zaurkortasun handiko egoeran daude. Babes ofizialeko etxebizitzen alokairuari buruzko araudi berriak familia horiei behar bezalako etxebizitza eskuratzen lagunduko dielakoan gaude, oinarrizko eskubide bat baita.
2. Araudi- eta gizarte-testuingurua
Ijito herriaren erabateko sustapenerako eta gizarte partaidetzarako kontseiluak, Eusko Jaurlaritzako Enplegu eta Gizarte Gaietako Sailari atxikitakoak, erabaki zuen Ijito herriaren erabateko sustapenerako eta gizarte partaidetzarako II. planaren iraunaldia luzatzea, bi urteko aldi osagarria. Horrek jarduerak berrikusi eta eguneratzea dakar, kontuan hartuta ez bakarrik planak orain arte izandako garapena, baita 2020ra arte ijitoak gizarteratzeko estrategia nazionalen Europako esparruaren ziozko zuzentarauak eta proposamenak eta Espainian ijitoak gizarteratzeko estrategia nazionala (2012-2020) ere. Erabakia hartzeko aintzat hartu ziren arrazoien artean zegoen 2009. urtean onartutako neurri asko ez zirela betearazi.
Urte honetan Eusko Jaurlaritzak Ikasle ijitoen eskolatzea hobetzeko plana onartu du. Ikasle ijitoen eskolatzea hobetu nahi du eskola inklusiboaren esparruaren barruan. Horren bidez eskolatzearen sarbidearen gaineko ekitatea, jarraipena eta ikasle ijitoen arrakasta bermatu nahi da, baita genero desberdintasunak gainditu, irakaste-ikaste prozesuen hobekuntza eta kultura arteko klabeetan curriculumaren aberastea bultzatu ere. Horrez gain, helburuetako bat da harremanak eta ijito kultura agerian jar daitezen, familiek parte har dezaten eta ijito erakundeek hezkuntzaren arloko esperientziarekin eta ikasle ijitoen hezkuntzako eragile guztiekin lankidetzan aritu daitezen.
Astigarragako Udalak barne araudi bat egin du herriko txabolen asentamenduari buruzkoa (autobiaren azpian, Urumea ibaiaren ondoan).
Bertan 5 urtez egon daiteke, betiere, bizikidetasunari lotutako arau jakin batzuk betetzen badira. Udalak erroldan izena emango die txabola horietan bizi eta erroldan izen-ematea eskatzen duten eta araudia betetzeko konpromisoa hartuko dutela sinatzen duten eta egoitza egonkorraren adierazle gisa hiru hilerako egongo diren pertsonei. Araudian gain hartzen diren konpromisoak eta ez-betetzearen ondorioak aipatzen dira.
Aurten araudi berria argitaratu da, Etxebizitza, Herri Lan eta Garraio Sailarena, etxebizitza eskatzaileen erregistroa eta babes ofizialeko etxebizitzak nahiz araubide autonomikoko zuzkidura-bizitokiak esleitzeko prozedurak erregulatzen dituena (2012ko urriaren 15eko Agindua).
Araudi horrek, besteak beste, babes ofizialeko etxebizitzak hautatu eta esleitzeko prozeduren erregulazioa aldatzen du. Etxebizitzak zozketarik gabe emango dira errentamendu erregimenean, lehentasunezko irizpideei jarraiki barematutako zerrendarekin bat etorriz. Horrek bidea ematen die etxebizitza bat eskuratzeko zailtasunak dituzten eta bazterkeria egoeran dauden familia batzuei aukera gehiago izan ditzaten aipatu etxebizitza errentamendu erregimenean izan dezaten, hain zuzen, baremazio hori aplikatuz.
Aurten araudia aldatu da eta aldaketa horrek Errumaniako ijitoei eragin die. Europar Batasuneko estatu kideetako zein Europako Esparru Ekonomikoari buruzko hitzarmena sinatu duten gainerako estatuetako herritarrak Espainian sartu, joan-etorri askean ibili eta bizitzeari buruzko otsailaren 16ko 240/2007 Errege Dekretuaren 7. artikuluaren aldaketa da, hain zuzen, apirilaren 20ko 16/2012 Legegintzako Errege Dekretuaren bidez egindakoa, eta hori garatzen duen aradia: 240/2007 Errege Dekretuko 7. artikulua aplikatzeko arauak ematen dituen uztailaren 9ko PRE/1490/012 Agindua. Araudi horrekin bat etorriz, Espainian bizitzeko asmoa duten errumaniarrek egiaztatu behar dute ez dituztela baliabide ekonomikoak.
Horrez gain, atal honetan 2020ra arte ijitoak gizarteratzeko estrategia nazionalen Europako esparrua aipatu dugu, Ministroen Kontseiluko akordioaren bidezkoa, 2020ra arte ijitoak gizarteratzeko estrategia nazionalen Europako esparrua aplikatuz.
Estrategiak gizarteratzerako funtsezko lau alorrak jorratzen ditu: hezkuntza, enplegua, etxebizitza eta osasuna. Horietako bakoitzean 2020rako lortu behar diren xede kuantitatiboak ezartzen ditu, biztanleria-ehunekoetan zehazten direnak, baita 2015erako erdiko helburu batzuk ere. Lau alor horiez gain, estrategiak jardun-ildo osagarriak xedatzen ditu gizarte ekintzaren, partaidetzaren, talde hori ezagutzeko hobekuntzaren, emakumearen berdintasunaren, bereizkeriarik ezaren, kulturaren sustapenaren eta beste herrialde batzuetako ijitoei laguntzeko arreta bereziaren inguruan.
Europar Batasunak Europako Legebiltzarrarentzako, Kontseiluarentzako, Europako ekonomia eta gizarte Lantaldearentzako eta Eskualdeetako Lantaldearentzako Batzordearen jakinarazpena egin du: Ijitoen gizarteratzerako estrategia nazionalak: EB Bruselaren esparrua handitzeko lehenengo urratsa, 21.5.2012, COM(2012) 226 azkena.
Jakinarazpen horrek ijitoen gizarteratzeko estrategia nazionalak aztertzen ditu, estatuek aurkeztutakoak, batzordeak 2011ko apirilaren 5ean ijitoen gizarteratzeko estrategia nazionalen Europako esparrua bideratu ostean.
Estatu kideek hainbat sektoreetan –horien artean hezkuntza, enplegua, osasuna eta etxebizitza– neurriak konbinatuko dituen ikuspegi osoa eta iraunkorra garatu eta aplikatu behar dute. EBko esparruak lehenengo aldiz mahaigaineratu du ijitoen integrazioa Europar Batasunaren mailan eta argi eta argi Europa 2020 Estrategiarekin lotu du.
Bertan, aipatzen da ijitoen gizarteratzerako estrategia nazionalak hartzea lehenengo urrats bat baino ez dela. Hurrengo fasean, ahaleginak betearazpenean elkartu beharko dira ijitoen integraziorako egokitutako neurri zehatzak, egutegi argia eta behar bezalako finantzaketa biltzen dituzten jarduketa-planen bitartez.
Batzordearen ebaluazioak estatu kideek hezkuntzaren, enpleguaren, osasun arretaren eta etxebizitzaren oinarrizko lau eremuetan baliatutako ikuspegiak jorratzen ditu, baita egitura-baldintzak (lankidetza gizarte zibilarekin eta eskualdeko eta tokiko agintaritzekin, jarraipenerako jarduerak, bereizkeriaren aurkako borroka eta harremangune nazionala sortzea) eta finantzaketa ere. Oinarrizko alorrei dagokienez, xedeak honako hauek dira: haur ijitoek, gutxienez, lehen mailako ikasketak amai ditzaten eta kalitatezko hezkuntza jaso dezaten aukera dutela bermatzea, ijitoen eta gainontzeko herritarren arteko enplegu-tasaren desberdintasuna murriztea, ijitoen eta gainontzeko biztanleen osasun egoeraren arteko aldeak gutxitzea, ijitoek etxebizitza eta zerbitzu publikoak eskuratzeko proportzioaren eta baldintza horietan gainontzeko herritarrenaren arteko desberdintasuna ezabatzea.
Estrategia nazionalen ebaluazioak agerian jarri du estatu kide gehienek ez dituztela aurrekontu baliabide nahikoak bideratu xede honetara –adibidez, Espainia– eta EBko finantzaketa babesten dutela proiektatzen dutela diotela baina hori ez da nahikoa. Aurreikuspena da, hain zuzen, neurri horiek, estatuen finantzaketa ere behar dutenak, Egitura Funtsen eta Landa Garapenerako Europako Nekazaritza Funtsaren 2014-2020 programazioaren aldirako negoziazioek jorratu behar dituztela.
Halaber, aipatuko ditugu Espainian arraza edo etniagatiko bereizkeria egoerari buruzko Tratu Berdintasuna eta Arraza edo Etniagatiko Bereizkeriarik eza Sustatzeko Kontseiluak egin dituen hiru txosten, (1) biktima izan daitezkeen horien ikuspegiari buruzko azterlana, (2) arraza edo etniagatiko bereizkeriaren biktima diren horiei laguntza emateko zentro sarearen emaitzen 2011ko urteko memoria, emandako arreta eta komunikazio eta sentsibilizazio jarduerak barne hartzen dituena eta (3) Espainian arraza edo etniagatiko bereizkeria egoerari eta tratu berdintasunaren printzipioaren aplikazioari buruzko urteko txostena, legegintzaren esparruko aurrerapenak, jurisprudentzia, azterlanak, jardunbide onak eta kontseiluaren jarduerak biltzen dituena.
Azkenik, ijitoen giza eskubideei buruzko Europako Kontseiluaren txostena adieraziko dugu ”Human rights of Roma and Travellers in Europe”. Txosten horren xedeen artean dago ijitoek Europako Kontseiluko 47 estatu kideetan pairatzen duten desberdintasun-egoera agerian jar dadila eta marjinalizazioaren egoerarekin amaituko duten politika publikoak abian jartzen lagun dadila.
3. Jarduera-planaren esparruko bestelako esku-hartzeak
Ijitoen eskubideak defenda daitezen eta haien kultura onar dadin lan egiten duten gizarte erakundeekin bilera bat izan dugu aurten.
Helarazi zizkiguten kezken artean Lanbidera egindako kudeaketa-aldaketa aipatu zuten, hain zuzen, izaera ekonomikoko gizarte prestazioei dagokienez (diru-sarrerak bermatzeko errenta eta etxebizitzarako prestazio osagarria). Azaldu zizkiguten zailtasun asko bazterkeria egoeran dauden edo hala geratzeko arriskuan dauden pertsonen atalari buruzko txosteneko zatian aipatu ditugunen antzekoak dira eta horri lotzen gatzaizkio. Ijitoei eragiten dizkieten espezifikoek zerikusia dute jasotzen duten arretarekin, arreta ematen den lekuetako konfidentzialtasunik ezarekin –jorratzen diren gaiak oso sentikorrak badira ere–, tratuarekin eta gizarte erakundeek emandako laguntzarako zailtasunekin, baita langileek gizarte lanaren inguruan eta profil jakin batzuen gainean duten prestakuntza eskasarekin ere. Horrez gain, esan ziguten kezkatuta zeudela prestazioak eten dizkietelako eta horrek pertsonen bizitzan dakartzan ondorioengatik, ezin baitituzte alokairua edo oinarrizko beste premia batzuk ordaindu. Laneratzeari dagokionez, eskuratutako beste gaitasun batzuen inguruko ezagutza –adibidez, mekanika– edukitzeko garrantzia mahaigaineratu zen, oinarri akademikoa ez izan arren.
Halaber, adierazi zuten prestazioen kudeaketa aldatu eta horiek Lanbidera helarazteak eragina izan duela eta, ondorioz, udal batzuetan dagoeneko ez dela esku hartzen, ez dela ari burutzen “beste gizarte lan bat”. Gizarte behar larrietarako laguntzak ere ez dira ari ematen eta horren kudeaketa bai mantentzen dutela.
Beste esparru batzuetan salatzen duten moduan, eredu berria ez da ari aintzat hartzen ijitoen berezitasunak –adibidez, ia ekarpenik ez duen ekonomia informalean jarduera ekonomikoak gauzatzen dituztela; hala ere, horrela merkatuan aktibo daude eta esku har dezakete eta familiaren gastuetan lagundu–.
Erakundeek adierazi zuten beste adibide bat dela ez dela kontuan hartzen ijitoen iritzia ikastetxe anizdunetako kupoen aplikazioan. Kupo horiek haur ijitoak behartzen dituzte haien etxebizitzetatik urrun dauden beste ikastetxe batzuetara joan daitezen. Ikastetxe horiek hitzartuak izan daitezke eta horrek ijito familiei gastu handiagoa dakarkie hainbat kuotagatik eta zentroan, batzuetan, ez dute harrera ona jasotzen.
Gomendio orokorren jarraipenari dagokionez, 2011. urtean Arartekoak gomendio orokor bat egin zuen: Arartekoaren 3/2011 gomendio orokorra, urriaren 5ekoa. Jatorriz Europar Batasunekoak diren eta Euskal Autonomia Erkidegoan bizi diren ijitoen egonlekuetan esku hartzeko jardute-protokoloak garatzeko beharra. Bertan, ijitoek EAEn dituzten asentamenduen egoera eta haien premiarik oinarrizkoenei erantzuna emateko gabezia aztertzen dira.
Asentamendu horiek gure erkidegoan ari dira jazotzen eta uste dugu herri-administrazioen behar bezalako arreta behar dutela. Urte honetan Astigarragako Udalaren jarduera gailenduko dugu, testuinguru sozial eta politikoari buruz hitz egiterakoan hizpide izan duguna. Arartekoak modu positiboan baloratzen du udalaren erabakia, alegia, haren udalerrian ijito jatorridun errumaniarren asentamendua errespetatzea. Horretarako, errespetatu behar diren jokabidearen inguruko konpromiso eta arau batzuk ezartzen dituen araudia onartu du udalak. Pertsona horiek zaurkortasun egoeran daude eta herri-administrazioen neurriak behar dituzte. Gizarteratzeko prozesu bat aurrera eramateko, beharrezkoa da egonkortasuna egotea eta gizarte zerbitzuen, ikastetxeen eta gainontzeko gizarte zerbitzuen laguntza edukitzea. Bai Europar Batasunak bai estatu kideetako administrazioek ijitoen bizi-kalitatea, hezkuntza eta prestakuntza hobetzeko aukera emango duten estrategiak bideratu behar dituzte. Udal hori Europar Batasuneko ijitoen estrategiaren esparruan gain hartutako konpromisoak betetzen ari da. Erakunde honek oso positibotzat jo ditu Astigarragako Udalak eta Gipuzkoako Foru Aldundiak talde horri erantzuna emateko bideratutako urratsak, beste udalerri batzuetan aurrera eraman diren jardueren aurrean –adibidez, finkatu ziren ijitoei haien bizilekuak utzaraztea–. Jardunbide on horrek tokiko ekimena behar du eta, halaxe izan da, eta dagokion aldundiaren eta Eusko Jaurlaritzaren babesa behar du emaitzak lortzeko. Halaber, garrantzitsua da auzotarren informazioa eta partaidetza izatea eta, Astigarragan, hala izan zen. Asentamenduaren jarraipenerako batzorde bat sortu da eta bertan hainbat eragile publikok eta sozialek parte hartzen dute (udala, aldundia, gizarte zerbitzuak, ikastola, osasun zentroa, Udaltzaingoa, Caritas, Romi Bidean Elkartea, etab.) eta hori oso positiboa da neurri honetako proiektu batek beti dakartzan arazoak konpontzeko. Ijitoen premiei erantzuna emango dieten eta haiek gizarteratzeko eta azken hamarkadetan jasan dituzten erbesteetatik urrun haien seme-alabentzako historia berri bat eraikitzeko aukera emango dieten antzeko ekimenak ondorengo hilabeteetan egongo direlakoan gaude.
4. Herritarren eskubideen egoeraren balorazioa
4.1. Gutxiengo kultural honek mendeetan zehar jazarpena eta arbuioa jasan ditu, azken hamarkadetan bakarrik jarri dira abian haien premiei erantzuna emango dizkieten politika publikoak baina argi dago ez direla nahikoak izan. Pairatzen duten estigmatizazioa oraindik haien gizarte, ekonomia eta kultura arloko sustapena eragozten duen traba bat da. Zailtasun eta traba horiek gainditu dituzten eta ikasteko aukera eta lan duina edukitzeko aukera izan duten ijitoak badauden aurren, oraindik ijito asko bizi dira biziraupen zaileko baldintzetan, alegia, behar bezalako etxebizitzarik, urik, argirik gabe, beste gabezia batzuen artean. Analfabetismo indizeak eta bizi-itxaropen txikiagoa biztanleria hori desberdintzen jarraitzen duten faktoreak dira, arteen arloan egindako ekarpenagatik eta familia-elkartasunaren balioak mantentzeagatik gailentzen bada ere.
Legezko aurreikuspenen, zenbait jarduketa planetan onartutako konpromisoen eta errealitatearen artean alde oso handia antzematen dugu. Egia da, oro har, gure estatuan zerbitzu eta prestazio publikoak modu berean eskuratzen dituztela baina neurri horiek ez dira nahikoak, ezta egokiak ere, laneratu eta gizarteratu daitezen. Izan ere, ez dituzte kontuan hartzen marjinazioari eta gizarte bazterkeriari aurre egiten urteak eta urteak daramatzan herri horren berezitasuna eta premiak. Horregatik, planek barne hartzen dituzten berariazko neurriak (adibidez EAEn onartu diren bi planak) oinarrizkoak dira haien sustapen eta gizarte partaidetzarako. Aurrerapausoak eman dira beharrezko neurriak bideratu eta diseinatzen baina ez, ordea, horien betearazpenaz ardurako diren herri-administrazioetako sailek hartu beharreko erabakietan. Ijito herriaren sustapenerako eta partaidetza sozialerako II. Euskal Planean xedatutako neurrien betearazpena lehentasun bat izan beharko litzateke eta tartean hartzen dituen arduradun publikoentzako exijentzia bat.
4.2. Finantza krisia, lanaren suntsiketa eta azken hori ez sortzea, batez ere, desberdintasun eta desabantaila sozial gehien dituzten pertsonei ari da eragiten eta horren adibide dira ijitoak. Langabezia tasa handia pairatzen ari den lan merkatuak eta eskulana aukeratzeko lehentasunak ijitoak marjinatzen jarraituko du. Diru-sarrerak bermatzeko euskal sistemaren testuinguru honetan funtsezkoa da ijitoen gizarte bazterkeriaren aurka borroka egiteko.
4.3. Lanbideren kudeaketa hobetu behar da eta ijitoen premiak eta berezitasunak aintzat hartu behar ditu. Pertsona horiei emandako arretak kontuan hartu behar ditu sufritzen dituzten desberdintasunak. Gizarteratzeko hitzarmenek barne hartzen dituzten konpromisoek zein familiari zuzentzen zaien erreparatu behar dute. Horrez gain, lan aktibazioa duten profilera egokitu behar da. Beharrezkoa da Lanbideren kudeaketa ijitoen berezitasunetara egokitzea eraginkorra izan dadin eta alde batean utz ez dezan izaera ekonomikoko gizarte prestazioen titularrak izateko baldintzak betetzen dituen talde bat, baita lan munduan aktibo egon daitezen ere.
4.4. XXI. mendean ijitoek etxebizitza bat eskatzen dute duintasunez bizitzeko. Egun etxebizitza bat eskuratzea geroz eta zailagoa suertatzen zaie gizarte-arloko zailtasunak dituzten familia ijitoei. Programa publikoak ezinbestekoak dira familia horiek baldintza osasungaitzetan bizi ez daitezen. Programok haien premiak eta auzotarren aurreiritziak kontuan hartuko dituzten gizarte esku-hartzeak eta hezkuntza-laguntza behar dituzte.
4.5. Beste premia garrantzitsu bat erroldan izen-ematea eta bizilekuaren egonkortasuna udalerrian mantendu ahal izatea da. Ijitoen historian behin eta berriro errepikatu diren egoerak, besteak beste, erbesteak, erroldan izena ematea ukatzea, bizilekuak utzaraztea, etab. izan dira. Tokiko ekimenak –adibidez, Astigarragako Udalekoak– oso garrantzitsuak dira udalerrian dagoen asentamendu bati tratamendu humanitarioa ematen baitiote. Herritar horiei aukera bat ematean datza eta bi alderdien aldetik eskubideak eta betebeharrak ezartzean, auzotarren arteko bizikidetzarako bidea emango duena. Aitzitik, arretarik eta konpromisorik ezak arazoak dakartza eta erantzun bakarra bizilekuak utzaraztea. Zaurkortasun egoeran dauden pertsonak direnean, beharrezkoa da politika humanitarioak aplikatzea eta, horietan, pertsona, haren bizitza eta zaurkortasuna hartu behar da aintzat auzotarren arbuioak eta aurreiritziak eragin ditzaketen jarduera jakinak baino harago.
4.6. Erabakigarria da arduradun publikoek ijitoen eskubideekiko errespetuaren eta bereizkeriaren aurkako borrokaren inguruan jarrera irmoa izatea eta diskurtso publikoak gogora ekar dezala herri honek pairatu duen eta oraindik ere pairatzen duen jazarpena eta arbuioa eta haien sustapenerako eta gutxiengo kultural gisa onar dadin konpromisoak txertatzea.